De zangeres Elli Paspalá ('Ελλη Πασπαλά) raakte reeds vroeg, ver van haar vaderland, in de ban van de muziek. Haar ouders waren afkomstig uit Thessaloniki, maar emigreerden in 1955 naar Amerika. Zo werd Elli, als jongste van drie kinderen, geboren in New York op 17 mei 1957. Sedert 1982 leeft zij in Athene, maar haar jeugdjaren heeft zij eigenlijk in Amerika doorgebracht. En dat heeft een stempel gedrukt op haar manier van denken en op haar repertoire.

© Luc Pardon 2004

Elly Paspala

Tegenwoordig is Elli getrouwd (sedert de zomer van 1998) met ... David Lynch. Deze Amerikaanse componist-saxofonist werd in Los Angeles geboren, maar ook hij leeft sinds 1982 in Athene. Zij hebben een zoontje, Thomas, hun beider tweede passie, samen met de muziek.

De reis van Elli Paspala in de wonderlijke wereld van de muziek begint op zevenjarige leeftijd, toen zij pianolessen ging volgen en bij die gelegenheid haar eerste plaat cadeau kreeg. Het was de Negende Symfonie van Beethoven en Elli was verrukt. Ongeveer in diezelfde periode zag zij op de televisie een uitvoering van composities van Igor Stravinsky. Aanvankelijk vond ze het maar niks, maar stilaan zijn haar ogen opengegaan.

Zij vertoeft nog steeds in Amerika wanneer zij voor het eerst in aanraking komt met de muziek van Manos Hadjidakis . Ze was meteen verrast hoe "anders" zijn muziek klonk ten opzichte van wat ze kende van de Griekse radiostations. Zij kon toen nog niet echt inschatten wat een impact Manos Hadjidakis op de Griekse muziek zou hebben. De jaren na de val van het Kolonelsregime beleefde Elli Paspala nog steeds vanuit het verre Amerika en ook daarvan kon ze de gevolgen voor haar thuisland niet echt inschatten. Tot ze begreep dat er een nieuwe weg werd ingeslagen, ook op muzikaal gebied, en opnieuw dankzij een plaat van Manos Hadjidakis, "Ta Paraloga", uit 1976 (te vertalen als: absurditeiten, ongerijmdheden). Dit meesterwerk verenigt Fleri Dandonaki en Maria Farantouri , de toenmalige muzen van respectievelijk Manos Hadjidakis en Mikis Theodorakis, op eenzelfde plaat. Aan de genoemde cd werkten ook nog Melina Merkouri, Ilias Lioungos, Dionysis Savvopoulos en Mikis Theodorakis mee. De teksten zijn van Nikos Gatsos.

Zij wist toen nog niet dat zij zelf ooit de "muze" van Manos Hadjidakis zou worden. Ze leerde hem pas persoonlijk kennen toen ze in 1982 naar Athene kwam. Vanaf toen vergezelde ze hem op al zijn tournees en is zij op verschillende van zijn platen te horen. Elli Paspala spreekt over Hadjidakis met de meeste bescheidenheid en met veel respect. Zo zegt zij bijvoorbeeld dat het haar moeilijk valt om zo'n groot kunstenaar te beoordelen. Ze vindt zichzelf te klein en onbenullig om zoiets te doen. Zijn werk was vooral baanbrekend omdat het tegelijkertijd "volks" was - zonder daarom de typische volkse elementen van de laïka (het volkslied) te bevatten - én van een hoge kunstwaarde. In al haar complexiteit bevat zijn muziek toch de directheid van het volkslied.

Naast pianolessen volgde Elli les in de "High School of Music and Art" en nadien klassieke liedkunst aan de "Manhattan School of Music" in Amerika. Ze volgde ook nog toneel en dictie in verschillende talen. En langzaam maar zeker ontpopte zij zich tot de gerenommeerde zangeres (en pianiste) die zij nu is. Uit het levensverhaal van Elli Paspala blijkt hoe belangrijk de omgeving is waarin een kind opgroeit voor zijn latere geestelijke en culturele ontwikkeling. De houding van haar ouders tegenover kunst en cultuur, het gezinsleven en haar opvoeding waren hierin bepalende factoren. Toch is Elli niet helemaal tevreden over de opvoeding die ze kreeg. Ze werd overbeschermd, vindt ze nu, en heeft daar later een aantal keren de gevolgen van gedragen doordat ze niet echt opgewassen was tegen de hardheid van het leven. Maar het creatieve proces dat zich bij haar ontwikkelde, dat heeft ze aan haar ouders te danken. Ten huize Paspala dwongen kunstenaars respect af, in die mate zelfs dat het woord "kunstenaar" alleen al, bij Elli angst, eerbied en ontzag inboezemde.

Voor haar eerste publieke opvoeringen in Amerika maakte zij deel uit van klassieke opera's, zoals  "Figaro" en "De toverfluit" van Mozart. Maar tegelijkertijd zong zij ook Griekse songs van Theodorakis, Hadjidakis en Savvopoulos. Eenmaal in Athene, begon Elli Paspala's loopbaan - zoals zovelen - als "kind van Hadjidakis", maar al snel ging zij haar eigen weg en werd één van de meest betekenisvolle zangeressen van de nieuwe generatie. In 1989 gaf zij haar eerste soloconcert in Athene, met David Lynch in de begeleiding. Zij hadden elkaar reeds in 1984 leren kennen. Vanaf dat eerste concert nam David aan bijna al haar concerten deel.

David Lynch zou, na al die jaren van samenwerking, wel eens iets samen met haar willen creëren. Hij wilde dat ze zich meer actief met het creatieproces zou gaan bezighouden, en minder met louter vertolkingen, maar Elli aarzelt. Samen door het leven gaan is één ding, maar op muzikaal gebied gaan ze eigenlijk elk hun eigen weg. En bovendien is Elli een bescheiden persoonlijkheid en dat weerhoudt haar ervan zelf muziek te componeren. Die bescheidenheid is tegelijk ook één van haar troeven. Op haar optredens straalt zij een ontwapenende en onschuldige charme uit. Bij haar geen theatrale gebaren, maar ingetogen, afgemeten en goed gekozen, discrete bewegingen die haar muzikale boodschap inlijsten. Een vrouw met "présence", ook al is haar kleding eerder sober, geen glimmer en glitter, maar gewone, alledaagse dingetjes. Daarbij komt dat zij zich bewust laat leiden door haar publiek en rekening houdt met de gevoelens die een bepaald lied oproepen. Daarom houdt zij haar programma flexibel en is zij ingesteld op verzoeknummers en liederen die ingegeven worden door de stemming en het moment.

Muziek is volgens haar - en hier is David Lynch is het met haar eens - een ideaal medium om met anderen te delen. Wij zijn allemaal slechts een onderdeel van een grotere kracht in het heelal. En onze betrachting is, zowel als artiest dan als toehoorder, om op te gaan in de muziek en daardoor een soort van empathie te krijgen met de anderen en met het heelal. Daartoe moet men wel "open" staan en de totale vrijheid kunnen verwerven als artiest. Talent is belangrijk, maar de persoonlijkheid van een artiest is dat veel meer, meer nog dan zijn techniek. Een werk dat technisch niet perfect is, kan toch een kunstwerk zijn, omwille van de emotie en de ongeremdheid die er van uitgaan. Goede muziek heeft iets goddelijks in zich, een helende kracht. De ene ervaart dat bij klassieke muziek, de andere misschien bij een eenvoudig stukje herdersmuziek, gespeeld op de flogéra (fluit), ergens in de bergen. Het goddelijke zit overal, maar je moet er open voor staan.

Nu zij haar eigen visie heeft ontwikkeld, is zij van mening dat kunstenaars een missie hebben. Een greep uit het lijstje van Elli Paspala's favoriete musici illustreert dat ten volle. Het zegt wat over die persoonlijke visie van haar op de liedkunst en op de muziek in het algemeen, en het helpt ons om haar beter te leren kennen. Op dat lijstje bevinden zich natuurlijk Stravinsky en Mozart . Van Mozart zegt ze dat zijn muziek haar in vervoering brengt, maar dat is lang niet alles. Iemand die naar eigen zeggen haar leven heeft getekend is de Canadese singer-songwriter, schilderes en dichteres Joni Mitchell . Net als Elli volgde Joni Mitchell pianoles en kwam al vroeg in aanraking met klassieke componisten als Schubert en Mozart. Mitchell is een talentvolle non-conformiste, die wel eens anti-commerciële risico's durft nemen. Ook Tom Waits staat op haar lijstje hoog aangeschreven. Hij weet als geen ander met zijn eigen authentieke stijl en primitieve, haast ruwe stem, de donkere zijde van zijn innerlijk te laten spreken, om er niets dan schoonheid uit op te diepen. Elli Paspala heeft ooit "Temptation", één van Toms liederen, gezongen. En dan zijn er nog The Beatles ...

Het lijstje bevat ook Griekse artiesten en - toevallig of niet - de namen die zij belangrijk vindt zijn stuk voor stuk mijlpalen in de ontwikkeling van de Griekse muziek van de twintigste eeuw. Aan Griekse zijde noemt zij uiteraard Manos Hadjidakis, maar ook Lena Platonos en Savina Yannatou . Lena Platonos - zo stelt Elli Paspala - heeft op een voortreffelijke manier dertien gedichten getoonzet van Kostas Karyotakis (1896-1928) en wist als geen ander de sfeer en de psychologie van die gedichten over te brengen op haar muziek. Sommigen onder u hebben die composities misschien leren kennen in oktober 2001 , in een vertolking van Savina Yannatou .

Andere Griekse baanbrekers zijn volgens Elli: Nikos Papazoglou , Nikos Xydakis , en Manolis Rasoulis. "I ekdikisi tis giftias" (de wraak van de zigeuners). De eerste plaat van dit trio, verschenen in 1978, betekende inderdaad op haar beurt een omwenteling in de wereld van de Griekse muziek. Elli woonde toen nog in Amerika, maar haar broer had de plaat meegebracht vanuit Griekenland. In vergelijking met alle andere Griekse muziek die ze toen kende, zoals de "oude" rembetikasongs - die ze overigens graag hoorde -, was deze plaat zó fris en hedendaags dat er wel een nieuw hoofdstuk in de Griekse muziek moést beginnen.

En dan is er nog het "fenomeen" Dionysis Savvopoulos. Deze liedjesschrijver introduceerde een nieuwe muzikale uitdrukkingsvorm en tegelijkertijd een nieuwe stem. Heel eenvoudig begonnen, met enkel een gitaar, bewerkstelligde hij mee de Neo Kyma (Nieuwe Golf) van muzikanten die in Griekenland de kop opstaken omstreeks de jaren '65. Ook Nikos Papazoglou ging er later deel van uitmaken. Na zijn debuut heeft Savvopoulos uiteraard technisch meer complexe platen uitgebracht en interessantere qua compositie en orkestratie.

Tenslotte geven we hier nog even mee wat volgens Elli Paspala de kern is van alles. Zij stelt dat er tegenwoordig technisch ongelooflijke producties op de markt komen, perfecte composities zelfs, maar vaak ontbreekt het die werken aan emotie . Een kunstwerk kan alleen met liefde, toewijding en hartstocht ontstaan en de vrucht zijn van studie en afzondering. Bij vele hedendaagse zogenaamde "artiesten" vindt ze daarvan weinig terug, zegt ze. Een kunstenaar moet tot de ziel weten door te dringen, dat is het precies wat iemand tot kunstenaar maakt.

Haar repertoire is gemengd en bevat naast Griekse nummers, ook anderstalige nummers; die ze overigens met vrijwel foutloze uitspraak brengt, niet alleen in het Engels, maar evenzeer in het Portugees, Frans, Italiaans of Duits. Omwille van de ontroering die zij met haar liederen blootlegt en de emotie die zij daarbij etaleert, behoort zij tot die zangeressen die, zoals de Engelsen het noemen, "Torch songs" (gekwelde liederen) vertegenwoordigen. Maar Elli Paspala is meer dan een voortreffelijke vertolkster. Op haar manier heeft zij vanaf het begin van de jaren tachtig in Griekenland mee het pad geëffend voor de crossover muziek, in de goede betekenis van het woord. Geen lukraak vermengen van verschillende stijlen en muzikanten met een heel verschillende achtergrond, wat tegenwoordig helaas vaak het geval is en waarbij er een soort van vervlakking optreedt, maar crossover als een zoektocht naar wederzijdse raakvlakken, waarbij horizonten verruimd worden zonder daarbij de eigen eigenheid te verliezen.

Voor zover ons bekend was Elli Paspala nog niet zo vaak in België of Nederland. In oktober 1991 vergezelde zij - samen met Eleftheria Arvanitaki - Yorgos Dalaras op zijn Europese tournee. Onder de muzikanten zat toen eveneens David Lynch met zijn saxofoon. En in 1994 zou zij hier nogmaals geweest zijn op initiatief van de Stichting Sferra.

In juli 2002 kwam zij met het componisten-echtpaar Evanthía Reboútsika en Panayótis Kalantzópoulos naar het Sfinks festival bij Antwerpen. Kalantzopoulos behoort als componist tot de eerder vermelde Nieuwe Golf (Neo Kyma), een vernieuwende stroming in de Griekse muziek. Evanthia Reboutsika is eveneens een succesvolle componiste en samen met Kalantzopoulos tekende zij voor de muziek van de cd " Athoos enochos" (Onschuldig schuldig) , uit 1996. De meeste liederen op dit album worden gezongen door Yannis Kotsiras , maar ééntje ook door Elli Paspala. De teksten zijn van Aris Davarakis. Evanthia Reboutsika componeert vooral instrumentale muziek, voor theater, film en tv-series. Meer gegevens over dit concert op onze juli 2002- pagina .

In maart 2005 wordt Elli Paspala, samen met echtgenoot David Lynch en met componist-pianist Stavros Lantsias, door de Vereniging van Grieken in Nederland naar Rotterdam uitgenodigd, voor de hoofdact ter gelegenheid van hun veertigste Griekse Gala-avond. Alle informatie hierover leest u op onze maart 2005-pagina .

Beknopte discografie:

Belangrijkste werken in een notendop, voor zover ons bekend. Deze discografie is niet volledig.

1988 Sto Sirio iparchoune paidia (Het is goed volk in de Sirios) . De Sirios was het Atheense muziekcentrum van wijlen Manos Hadjidakis in de Plaka, en het "goed volk" zijn de jonge, toen nog onbekende zangers en zangeressen die hij daar liet optreden. Deze productie is daar een compilatie van. Ook Nikos Papazoglou , Eleftheria Arvanitaki , Loudovikos ton Anogion , Nikos Xydakis en vele, vele anderen werkten er aan mee.

1988 Sti lampsi tou fengariou (In de maneschijn) . Met buitenlandse nummers.

1990 To nisi ton lotofagon (Het eiland van de lotuseters) . Bevat Griekse nummers op teksten van Vasilis Nikolaïdis. De muziek is van Stamos Semsis, die ook de meeste instrumenten bespeelt. David Lynch neemt uiteraard de saxofoon voor zijn rekening.

1993 I Elli Paspala sto Megaro Mousikis (E.P. in het Megaron Mousikis) . Dit is een liveopname met een mix van Griekse en buitenlandse liederen. Dit concert kwam tot stand in een serie rond "Het Lied". Elli Paspala verraste het Atheense publiek toen met haar vertolkingen van buitenlandse "modelsongs", zoals Tom Waits' "Temptation". In de begeleiding zitten onder anderen - hoe kan het ook anders - David Lynch, op verschillende blaas- en slaginstrumenten, en Takis Farazis op piano en toetsen. (Takis Farazis was bij ons te gast op het Brugges Festival in februari 2001 ).

1997 Ya ti sinithia tou erota (Als gewoonte uit liefde) . Met als componist Panayotis Kalantzopoulos en als muzikanten, onder anderen, David Lynch en Evanthia Reboutsika .

In 2000 zou er een nieuwe cd verschenen zijn in samenwerking met de componist Stamos Semsis. Tien jaar eerder werkte zij met hem ook al samen met de cd To nisi ton lotofagon (zie hoger), en nog een jaar eerder, in 1989, vertolkte Elli op zijn cd Cairo, één liedje. De teksten op de nieuwe cd zouden van de jonge en beloftevolle tekstschrijver Nikos Moraïtis zijn.

Naast persoonlijke platen is Elli Paspala op tal van andere platen te horen, waaronder deze drie hierna vermelde gouden platen, waarop zij telkens één lied vertolkt:

• Aprili psevti (Leugenachtige april) uit 1989. Deze opname is van de gebroeders Charis en Panos Katsimichas en zoals gezegd zingt Elli Paspala er één liedje op.
• Asotos yos (De Verloren Zoon), uit 1996, van Nikos Portokaloglou (met de groep Fatme). Samen met 10 andere zangers vertolkt Elli hier alweer één lied op, alsmede op:
• To asteri kai i evchi (De ster en de wens) , uit 1998, op muziek van Evanthia Reboutsika . Met deze laatste heeft zij in 1996 nog aan een andere succesproductie, meegewerkt: Athoos enochos (Onschuldig schuldig) (zie hoger)

En bovendien, zoals reeds eerder vermeld, is zij te horen op tal van platen van Manos Hadjidakis in de periode 1982-1988.