Met toestemming overgenomen uit Greek Popular Musical Instruments F. Anoyanakis, 960-204-004-1, ( melissabooks.com ) © Publishing House MELISSA 1991

Vroege bouzouki (begin 20ste eeuw) uit Cappadocië, 91 cm.

Van de bijna dertig Griekse muziekinstrumenten die we op deze site bespreken is er geen enkel dat door de buitenwereld zo sterk met Griekenland geassocieerd wordt als de bouzouki . Dat is eigenlijk merkwaardig, want de bouzouki wordt slechts gebruikt in een kleine fractie van de onuitputtelijke rijkdom van tienduizenden liederen en composities die Griekenland kent. Bovendien is de moderne bouzouki pakweg honderd jaar geleden ontstaan, dit in tegenstelling tot de andere instrumenten die soms duizenden jaren oud zijn. En tenslotte is het pas na 1950 echt populair geworden bij het grote publiek.

Toch lees je vaak - vooral in Griekse bronnen - dat de bouzouki eeuwenoud is. De verklaring voor deze schijnbare tegenstelling leest u op onze pagina over de tambouras .

De bouzouki in zijn huidige vorm is in elk geval ontstaan uit de samensmelting van de tambourás en de mandoline , met andere woorden uit de samensmelting van oost en west. Van de tambouras erfde de bouzouki zijn vorm, van de mandoline de metalen snaren. Dat maakte een grotere snaarspanning mogelijk en dus de sterkere klank, die zo kenmerkend is voor het instrument.

Doorgaans wordt aangenomen dat de bouzouki door de vluchtelingen van de Megali Katastrofi uit Klein-Azië meegebracht werd en gebruikt in de rembetika. Toch waren er voordien ook al bouzouki's in Athene. Je kon ze onder meer kopen in de winkel van de beroemde instrumentenbouwer Dimitrios Mourtzinos (Δημήτρης Μούρτζινος, 1857-1931). Hij had een mandoline ingezonden voor de tentoonstelling van 1899 in Parijs en die sleepte prompt een prijs in de wacht. Dat ging niet van een leien dakje, want de jury wilde eerst niet geloven dat zo'n prachtexemplaar in het "achterlijke" Griekenland gemaakt was. Die hautaine houding, met daarbij de beschuldiging dat hun landgenoot een bedrieger zou zijn, kwetste de Grieken diep en er kwam bijna een diplomatieke rel van. Maar de verontwaardigde Mourtzinos bood aan om ter plekke een identiek exemplaar te bouwen en zo kreeg hij dan toch zijn bronzen medaille. Later won hij nog meer prijzen, onder meer op de internationale tentoonstellingen van Oostende (1904) en Luik (1905). Mandolines waren zijn specialiteit maar hij bouwde ook violen, gitaren en natuurlijk ook bouzouki's, die hij allemaal aan de binnenzijde voorzag van een etiket met zijn naam en adres. In 2010 werd er in een kelder ergens in Athene een oude bouzouki gevonden en dank zij dat etiket wist men niet alleen dat het een echte Mourtzinos was, maar ook dat het instrument ergens in de jaren 1890 moest gebouwd zijn. Mourtzinos was namelijk een paar keer verhuisd en aan de hand van zijn advertenties in oude kranten wist men wanneer hij waar gevestigd was geweest. De vondst veroorzaakte sensatie in kennerskringen , want de bouzouki duikt pas vanaf ongeveer 1909 op in de advertenties van Mourtzinos. Nu bleek dat hij ze al veel eerder gebouwd had dan eerst gedacht. Tenzij hij natuurlijk nog een overschotje oude etiketten had liggen ...

Anderzijds beschrijft Nikolaos Spandonis in zijn roman "I Athina mas" (Ons Athene) een avond in een taverna, waar een klant begint te zingen en daarbij zichzelf begeleidt op een bouzouki. Op zich niets bijzonders, behalve dat die roman verscheen in ... 1893. En bovendien geeft Spandonis (1858-1913) geen enkele uitleg over het instrument, het wordt zomaar terloops vernoemd, als iets heel vanzelfsprekends. Dat zou betekenen dat zijn lezers het goed kenden, en dat een dergelijk tafereel dus dagelijkse kost was.

Pakweg 25 jaar later was het in elk geval dagelijkse kost. In 1917 maakten Duitse geleerden een heel aantal geluidsopnames van Griekse soldaten in een krijgsgevangenenkamp (of, volgens andere bronnen, een gastverblijf) in Görlitz (tegenwoordig aan de Duits-Poolse grens). Die soldaten hadden een heel arsenaal aan muziekinstrumenten bij zich, waaronder lyra, flogera, en ook iets dat de Duitsers noteerden als "bosoki" of "busuki". Die opnames werden pas 100 jaar later herontdekt, en dan nog gaat alle aandacht naar één daarvan. In werkelijkheid zijn er meerdere waar een bouzouki op te horen is, maar die ene staat op wel een grammofoonplaat (in schellak). De andere opnames staan op wascylinders en die zijn uiterst fragiel, en dus ook minder toegankelijk. Ook hier blijkt uit niets dat de Duitse onderzoekers speciaal geïntrigeerd zouden geweest zijn door het instrument, en ook voor de soldaten (in feite gewone dorpsmuzikanten die hun dienstplicht deden) leek het niets speciaals. Minstens tot zeer recent namen Griekse muzikanten hun gewone instrument mee naar de kazerne als ze onder de wapens geroepen werden, kwestie van de tijd te doden als de vijand op zich liet wachten. Dat was aan het begin van de vorige eeuw kennelijk niet anders.

En zelfs dat zijn nog altijd niet de oudste plaatopnames van een bouzouki. Die eer zou voorbehouden zijn aan een opname van het liedje "Εχτές το βράδυ" (Echtes to vradi, Gisterenavond) die in 1910 gemaakt werd door het "Smyrneiki Estudiantina".

Wat opvalt aan al die oude bouzouki-verschijningen is dat er vooral traditionele liedjes met oosterse roots op gespeeld werden: een manes, een ballos en dergelijke. Bij Spandonis hoor (of lees) je ook over een kalamatianos, een traditioneel ritme uit de dorpsmuziek dus. Met andere woorden: géén rembetika.

Het was pas ergens in het begin van de jaren 1930 dat de bouzouki in de rembetika geleidelijk de rol van de gitaar overnam (zie hiervoor onze gitaar pagina ). Dat maakte het tot een instrument van marginalen. Later hebben componisten als Hadjidakis en Theodorakis de bouzouki uit het onderwereld-sfeertje gehaald en er een respectabel instrument van gemaakt, dat tegenwoordig een plaats krijgt in veel laika en endechna composities. In de dimotika (de dorpsmuziek) vind je het nooit.

Vroeger had de bouzouki drie dubbele snaren. De grote rembetis en bouzouki-virtuoos Manolis Chiotis voegde daar één paar snaren aan toe, en dat is een hele tijd zo gebleven. Het maakte het veel gemakkelijker om westers getinte muziek te spelen. Soms zie je ook twee enkele en twee dubbele snaren.

Tegenwoordig kent de driesnarige bouzouki (de trichordo ) weer een heropleving. Voorstanders zeggen dat de viersnarige versie (de tetrachordo ) een instrument is voor doetjes, echte mannen doen het met een trichordo.

Een andere merkwaardige evolutie zie je aan de buitenkant. Vroeger waren het sobere instrumenten, maar onder invloed van de commercialisatie begon men allerlei versieringen aan te brengen, vanwege het show-element. Het begon bescheiden met wat lijntjes en krulletjes, maar dan greep men naar glitterdingen als paarlemoer en tegenwoordig zie je zelfs fluorescerende bouzouki's. Het zal niet verbazen dat de trichordo-adepten ook daarvan gruwen, ze vinden het regelrechte kitsch.

Vroege bouzouki's, zoals die op de foto, hebben een klein of helemaal geen klankgat en een rechte hals. Tegenwoordig hebben ze allemaal een groot klankgat en een hals die op het einde lichtjes naar achteren knikt. De fretten (dwarsbalkjes) op de hals zijn niet verplaatsbaar, zoals bij de tambouras en de laouto , maar vast. De totale lengte is ongeveer een meter, de klankkast neemt daar ruwweg een derde van in, minder dus dan bij de laouto , waar ze ongeveer de halve lengte van het instrument uitmaakt. Anders gezegd, de hals van de bouzouki is langer dan die van de laouto .

Net als de laouto wordt de bouzouki op ambachtelijke wijze gebouwd in werkplaatsen in de steden. Een goede vakman is soms maanden bezig aan één instrument, en de prijzen zijn dan ook navenant.

Door de grote vraag is men recentelijk industriële technieken beginnen te gebruiken, en de bouzouki's in de toeristenwinkels worden al helemaal aan de lopende band gemaakt. Toch zijn er nog werkplaatsen waar op ambachtelijke wijze gewerkt wordt, en de laatste tijd komen er weer bij.

De grote populariteit van de bouzouki had ook negatieve kanten. De jongeren wilden niets anders meer leren spelen, en dat ging ten koste van de traditionele instrumenten, zoals de laouto en de outi . En aangezien er geen vraag meer was, werden die oude instrumenten ook niet meer gebouwd. De kennis van zowel het spelen als het bouwen was eeuwenlang mondeling overgeleverd geweest, en die kennis dreigde nu onherroepelijk verloren te gaan. Gelukkig hebben enkele verlichte geesten zich gerealiseerd wat er gaande was en net op tijd ingegrepen.