Geschiedenis van Griekenland

Het Byzantijnse Rijk

De val van Byzantium

Op 25 april 1204 wordt Constantinopel veroverd en geplunderd door de christenen van de Vierde Kruistocht. Tot op de dag van vandaag is daarmee de goede naam van de westerse christenen grondig verknald in de orthodoxe wereld. Pikant detail: deze kruistocht stond onder leiding van ... Boudewijn IX, graaf van Vlaanderen, bijgestaan door graaf Bonifacius II van Montferrat. De kruisvaarders vinden er een rijke buit, vermits het de eerste keer is in bijna duizend jaar (sinds de stichting in 330) dat de stad leeggehaald wordt. Letterlijk hele scheepsladingen worden weggesleept en verspreid over heel Europa. De bekende vergulde bronzen paarden op het San Marcoplein in Venetië zijn, volgens de reisgidsen, "meegebracht" uit Contantinopel. De leiders van de kruisvaart verdelen het grondgebied onder elkaar als "beloning". Boudewijn IX wordt "Keizer van Byzantium", Bonifacius is nu "Koning van Salonika en Macedonië", anderen pronken met titels als "Prins van Morea", "Hertog van Athene", "Markies van Thessalië". Het trotse Byzantijnse Rijk valt uiteen in een hele reeks Latijnse staatjes.

Westerse historici hebben de neiging om deze episode als een pijnlijk ongelukje te beschouwen. Het zouden de Venetianen geweest zijn die de kruisvaarders gemanipuleerd hebben om een concurrent uit te schakelen, en de paus zou behoorlijk boos geweest zijn toen hij hoorde wat ze achter zijn rug uitgespookt hadden. Hij draaide bij toen men hem er op wees dat de Oosterse kerk nu onder zijn gezag viel. Bovendien hadden de kruisvaarders de beste bedoelingen, want ze wilden in feite gewoon de rechtmatge keizer van Byzantium terug op zijn troon zetten, maar helaas is het allemaal wat uit de hand gelopen door de intriges van de Venetianen.

Deze voorstelling is grotendeels gebaseerd op een ooggetuigenverslag van Geoffroi de Villehardouin, graaf van Champagne (de landstreek, niet de drank die er vandaan komt). In zijn na acht eeuwen nog steeds leesbare "Conqueste de Constantinople" verhaalt hij hoe de kruisvaarders in Venetië passage geboekt hadden voor 30.000 man. De Venetianen hadden niet alleen een vriendenprijsje gemaakt, 85.000 marken, maar ze zouden ook zelf meedoen, en de Doge, Enrico Dandolo, zou in hoogst eigen persoon de leiding op zich nemen. De overzet zou dan wel naar Egypte gaan, want daar zou men de Saracenen het hardst kunnen treffen en zo het gemakkelijkst naar de heilge plaatsen kunnen doorstoten. Dat Egypte een duchtige belemmering aan het worden was voor de Venetiaanse handel in die streken werd er niet bijgezegd. (Andere bronnen zeggen dat het Egypte-idee van de kruisvaarders kwam, dat Egypte juist een hele goede handelspartner van Venetië was, en dat de Venetianen daarom de kruistocht wilden "omleiden".)

Toen de kruisvaarders in Venetië verzamelden, bleek er maar 10.000 man opgedaagd te zijn, en die konden de afgesproken prijs niet betalen. Na botje bij beetje te hebben gelegd kwamen ze nog 35.000 marken te kort. De Venetianen wisten raad: als de kruisvaarders voor hen even Zara wilden veroveren, dan zouden ze uitstel van betaling verlenen (van kwijtschelding kon geen sprake zijn, zaken zijn zaken). De buit zou in twee gedeeld worden, en van hun helft konden de kruisvaarders dan hun schuld voldoen. Zara (het huidige Zadar) aan de Adriatische kust was van cruciaal belang voor de Venetiaanse handel, was vroeger dan ook in Venetiaanse handen geweest, maar was 15 jaar eerder overgelopen naar het Hongaarse kamp. De paus verbood de kruisvaarders uitdrukkelijk op dit aanbod in te gaan, want Zara was een christelijke stad, maar hij werd genegeerd, de stad werd ingenomen en de paus excommuniceerde de kruisvaarders. Die stuurden gezanten naar de paus, die uitlegden dat ze geen keus hadden gehad, anders hadden ze niet kunnen betalen en dan was het gedaan geweest met de kruisvaart. Dat was toch niet wat Zijne Heiligheid gewild had? De paus schonk hun dan maar vergiffenis. Interessant in het verslag van De Villardouin is dat hij vermeldt dat er aanvankelijk ook in het kamp van de kruisvaarders verschil van mening geweest was over Zara, maar eerder dan aan morele bezwaren schrijft hij het toe aan lafheid van "bepaalde elementen die niets liever wilden dan de groep [kruisvaarders] uiteen te laten vallen om zo een eind te maken aan de onderneming". Ook verderop in zijn verslag trekt hij meermaals van leer tegen deze "bepaalde elementen", die veel liever terug naar hun mamma wilden.

Na in Zara overwinterd te hebben trok het leger verder naar Constantinopel. Al in Venetië - schrijft De Villardouin - waren ze immers benaderd door Alexius III, zoon van de vorige en neef van de toenmalige keizer van Byzantium. Deze laatste had zijn broer en voorganger van de troon gestoten, en Alexius kwam zijn beklag doen bij de kruisvaarders. Dezen besloten onmiddellijk dit ongehoorde onrecht ongedaan te maken, en dus eerst een ommetje langs Constantinopel te maken. Alexius had wel zijn beroep op hun nobele inborst onderbouwd met de belofte om 200.000 marken te schenken als wederdienst, en om de kruisvaarders uitgebreid van logistieke steun te voorzien. Constantinopel werd ingenomen en de kruisvaarders trokken zich braaf terug buiten de muren, wachtende op hun centjes.

Maar Alexius kwam maar niet over de brug met het geld en bovendien - aldus De Villardouin - begon hij zich behoorlijk arrogant te gedragen tegenover de krusivaarders, zijn weldoeners. De Byzantijnen wilden ook niet weten van een keizer die met hulp van de Franken aan de macht gekomen was.Er kwam een volksopstand en Alexius werd in zijn slaap omgebracht. Een nieuwe keizer nam zijn plaats in. De kruisvaarders belegden een vergadering waarop ze unaniem - de pauselijke vertegenwoordigers inbegrepen - besloten dat iemand, die zo'n ongehoorde wandaad pleegt, in geen geval recht heeft om "land te bezitten", zoals De Villardouin het uitdrukt. Er moet dus onverwijld ingegrepen worden. In één moeite door legden ze de modaliteiten vast voor de verdeling van de buit. De stad wordt belegerd en ingenomen, en er volgen drie dagen van brandstichting, plundering, moord en verkrachting. Dat laatste vergeet De Villardouin te vermelden, maar een andere kroniekschrijver die er bij was, Ropert De Clari, vermeldt het wel.

Volgens de hierboven geschetste versie was de verovering dus als het ware een samenloop van omstandigheden. Dat lijkt om allerlei redenen wat naïef.

Om te beginnen was in het Westen al eerder met de gedachte gespeeld om Konstantinopel te veroveren. Frederik Barbarossa had het in 1190 trouwens al eens geprobeerd tijdens een vorige kruistocht. De westerse machthebbers waren ook terdege bekend met de onmetelijke rijkdom van Byzantium, velen hadden die met eigen ogen gezien. Het contrast tussen hun massieve, tochtige, donkere en kille burchten en de elegante, zonnige en van onder tot bove nvergulde oosterse paleizen was enorm. Het kan haast niet anders of dat moet hen op ideetjes gebracht hebben.

Volgens de geplogendheden van die tijd waren er tijdens eerdere kruisvaarten nogal wat rijkelijke geschenken uitgewisseld, waaronder ook dochters, en sommige westerse edelen vonden daarom dat ze recht hadden op een deel van het Byzantijnse rijk.

Daarbij kwam nog dat de Westerse gelovigen jarenlang voorgehouden was dat de aanhangers van de Oosterse kerk smerige ketters waren, en lafaards en verraders ook nog. Bovendien waren ze verwijfd en ze stonken (vervang "verwijfd" door "barbaars" en je hebt meteen de opinie van de Byzantijnen over de kruisvaarders). In dat licht bezien is het plaatje van de galante ridders die onbaatzuchtig de afgezette ketter-keizer ter hulp snellen toch wel wat romantisch (al zal de beloofde riante vergoeding natuurlijk wel geholpen hebben).

Als men dan nog bedenkt dat het kruisvaardersleger geen georganiseerde bevoorrading kende, en dus aangewezen was op plunderingen om te overleven, waarom zou men dan treuren om een belegeringetje meer? Het waren toch al geen zachtaardige tijden, en als de feiten niet verjaard waren dan zouden alleen al de Westerse kronieken uit die tijd ruimschoots genoeg materiaal leveren om de aanvoerders van de kruistochten te veroordelen voor schending van de mensenrechten. Er wordt omstandig in uitgelegd hoe de kruisvaarders hun tegenstanders spietsten, onthoofden, roosterden, in stukken hakten en meer van dat soort fraais. Er is zelfs meerdere keren sprake van kannibalisme, als de proviandering het liet afweten.

Een ander ooggetuigenverslag van de Vierde Kruisvaart, van de hand van Robert de Clari, werpt een heel ander licht op de zaak. Het vermeldt uitdrukkelijk dat de kruisvaarders financieel aan de grond zaten na Zara, en dat ze daarom zelf op zoek gingen naar Alexius met de expliciete bedoeling hem als voorwendsel te gebruiken om "in het land van de Grieken" alles te halen "wat ze nodig hadden om hun opdracht te kunnen uitvoeren" (de heilige plaatsen bevrijden). De Clari was geen edelman, zoals De Villardouin, maar een gewone soldaat. Als zijn versie al niet accuraat is, dan geeft hij toch minstens weer wat er bij het voetvolk leefde.

Dat de paus niet op de hoogte was en vuur en vlam spuwde toen hij ervan hoorde, lijkt ook al onwaarschijnlijk. Ten eerste is die versie niet verenigbaar, noch met het verhaal van De Villardouin noch met dat van De Clarci: De Paus had vertegenwoordigers in het kruisvaardersleger. Geen van beiden maakt melding van de pauselijke toorn. De Villardouin zegt daarentegen dat de bischoppen de kruisvaarders de biecht afnamen voor het sein tot de aanval gegeven werd. De Clari gaat nog verder en zegt dat de bisschoppen, die hij bij naam noemt, verklaarden dat, vermits "deze honden" ongehoorzaam waren aan Rome, het geen zonde was om ze aan te vallen maar integendeel een daad van menslievendheid. Tot de omweg via Konstantinopel was al besloten in Venetië (zij het toen nog om de gevallen keizer weer op de troon te helpen), zegt De Villardouin. Als dat klopt, dan moet de paus hiervan geweten hebben. Venetië en Rome lagen zelfs in die tijd niet zóver uit elkaar, en hij had immers ook weet van Zara vóór het vertrek.

Het wordt nog merkwaardiger als we bedenken dat de paus niemand minder was dan Innocentius III, die algemeen  beschouwd wordt als een uitstekend staatsman, en wellicht de grootste paus aller tijden. Hij was in 1198 verkozen - op zevenendertigjarige leeftijd (!) - en slaagde er op korte tijd in alle Europese vorsten te doen plooien. Hij bouwde de Kerk uit tot een echte wereldse macht, die terdege voelbaar was tot in de verste uithoeken van Europa. Dat zo'n man de mogelijke scenario's niet van te voren doorgedacht zou hebben is hoogst onwaarschijnlijk. Er bestaat inderdaad een brief van hem waarin hij zijn gezant bij de kruisvaarders in niet mis te verstane bewoordingen de levieten leest omdat hij op eigen houtje had gehandeld. Maar de paus was op dat moment al zowat zes jaar in functie. Tenzij die gezant een volslagen idioot was, zou men toch mogen verwachten dat hij zijn baas op die tijd genoeg had leren kennen om te weten wat hij over dit soort belangrijke onderwerpen dacht. Als de brief inderdaad van de hand is van Innocentius III, en geen latere vervalsing, dan mag men misschien niet helemaal uitsluiten dat de paus tijdelijk even de andere kant opgekeken heeft tot de klus geklaard was.

Hoe dan ook, de verachting die de Byzantijnen toch al voelden voor de barbaarse, moordlustige en verraderlijke Franken werd alleen maar versterkt door de tragische gebeurtenissen. In mei 2001, tijdens een bezoek aan Griekenland, heeft paus Johannes Paulus II hiervoor zijn excuses aangeboden.

De Latijnse koninkrijkjes houden niet lang stand. In 1261 slagen de Byzantijnen erin de stad terug te veroveren, maar het Byzantijnse Rijk is door de gebeurtenissen danig verzwakt en kan nauwelijks weerstand bieden aan de oprukkende Turken.

Toch houden ze het nog bijna tweehonderd jaar vol, maar op 29 mei 1453, na een beleg van 53 dagen, en na het Westen tevergeefs om hulp te hebben gesmeekt, valt Constantinopel definitief.